Deel 20: De vlier

Door Kor Kalsbeek 09-05-2014 19:38

Afgelopen weekend ben ik weer heerlijk het bos in geweest met Jurjen en Daan van bosbeweging en een hele groep cursisten die de basis cursus 'Primitief overleven' hebben gevolgd. In dit weekend werd ik verast door een heerlijke thee van een voor mij heel bekende boom, waar we de afgelopen jaren heerlijke siroop en jam van hebben gemaakt, maar het was bij mij nog niet opgekomen om hier een thee van te trekken, vandaar dat ik deze week een stukje wil gaan schrijven over deze bijzonder lekkere boom.

 

Wat is de eetbare plant van dit moment.

Omdat er nu zoveel verschillende eetbare planten te vinden zijn ga ik ook deze week weer een stukje schrijven over een eetbare boom, om precies te zijn over de vlier of Sambucus nigra zoals deze plant officieel heet. Deze boom wordt al sinds jaar en dag gebruikt voor zijn voedingswaarde en zijn medicinale werking, maar ook werd deze plant door onder andere de romeinen gebruikt om diverse kleurstoffen van te maken. Zo kan een diep rode kleurstof gewonnen worden uit de bessen, en uit de bast kan een zwarte kleurstof worden gemaakt wanneer de kleurstoffen uit de bast gemengd worden met ijzersulfaat of aluin krijg je een grijsbruine of gele kleur. tot slot kan uit het blad weer een geel groene kleur worden gewonnen wanneer dit gemengd wordt met aluin. Omdat de takken van de vlier eenvoudig uit te hollen zijn, werden deze in het verleden gebruikt als blaaspijpen en als rietjes. maar ook werd hier het bekende flierfluitje van gemaakt die in Griekenland 'sambuca's' werden genoemd. De Engelse naam Elder komt waarschijnlijk van het Keltische woord 'aeld' dat 'vuur' betekent omdat de holle takken van de vlier werden gebruikt om het vuur mee aan te blazen.

 

Herkenning

De vlier valt het meest op van mei tot juli, als hij zijn witte, schermvormig gerangschikte bloesems laat zien, en in de herfst, als de sappige, glimmende, zwart-paarse bessen de aandacht trekken. De takken hebben het dan moeilijk met het gewicht van de zwaar naar beneden hangende massa's bessen die vaak op de grond belanden en daar dan donkere sporen achterlaten. De rest van het jaar valt de 3 tot 7 m hoog wordende boom nauwelijks op in het overige groen. Nog het beste is hij dan te herkennen aan zijn bobbelige, onaangenaam ruikende schors. De schors van de vlier is namelijk diepgegroefd en kurkachtig. De gebogen takken zijn vrij gemakkelijk te breken en zijn gevuld met een witachtig merg. De dofgroene bladeren zijn geveerd met 3 tot 7 langwerpig-eironde, 5 tot 10 cm lange, fijn getande blaadjes. De bloemen waar ik net al over schreef vormen samen vlakke schermvormige pluimen van 10 tot 25 cm, aan het eind van lange takken. Ze zijn wit, geurend, stervormig en 5-delig. De helmknoppen zijn geel. De bloei is van eind mei tot juli (ook deze boom is dit jaar wat eerder net als alle andere planten). De besjes zijn eerst rood, maar worden later zwart en zijn in september en oktober rijp. Het sap is paarsrood en zuur van smaak. De gewone vlier groeit op zonnige tot half beschaduwde plaatsen op droge tot vochtige grond en is onder andere te vinden in struikgewas, lichte loofbossen, wilgenbossen en rivieroevers.

 

De vlier als voedsel

Meestal wordt er gedacht dat alleen de vlierbessen gegeten kunnen worden maar dit klopt niet helemaal, wel zitten er in de vlierbessen veel voedingsstoffen zoals tannine, aminozuren, carotenoïden, bio-flavonoïden, rutine en de vitamines A, B en C. De bessen kunnen zelfs beter niet rauw gegeten worden aangezien ze licht giftig zijn. Ze bevatten namelijk de stof sambunigrine, die door koken onschadelijk wordt gemaakt. Maar nu loop ik al weer op de feiten vooruit want de bessen zijn pas vanaf augustus rijp om te oogsten. In het voorjaar zijn er twee onderdelen te gebruiken en dat zijn de bloemknoppen en bloemen en de jonge scheuten.

De schermen met bloemknopjes schijnen op zuur ingelegd bijzonder smakelijk te zijn door salades als kappertjes. Toch wel wat oppassen want de nog niet ontloken bloemknopjes bevatten een redelijk gehalte aan blauwzuur, en zoals je kunt lezen heb ik dit zelf nog nooit geprobeerd.

De bloemen daarentegen zijn op ontzettend veel manieren te gebruiken.

(Oogst tip! Wanneer de bloemschermen veel gele stuifmeel bevatten, kunnen ze worden geoogst en gedroogd daarna kunnen de bloemen voor een jaar bewaard worden, als ze tenminste lucht en licht afgesloten zijn opgeslagen. )

 

Het minst bekende eetbare deel van de vlier zijn waarschijnlijk de jonge scheuten. Deze scheuten worden ook wel  'Nederlandse bamboe' genoemd en zijn ingemaakt bijzonder smakelijk hiervoor gebruik je de in april tot mei geplukte jonge scheuten die nog niet houtig zijn geworden.

Net voor dat de bessen rijp zijn kun je ze al gebruiken om er vlierbessenkappertjes van te maken door de nog groene bessen een nacht in water met zeezout te zetten. Haal de bessen er de volgende dag uit en laat ze uitlekken, doe de bessen in een pan met zout water en tijm of een ander lekker kruid. Laat dit hierna een minuut of vijf koken. Giet het water af en doe in een goed glazen pot giet er zoveel witte wijnazijn bij, tot ze net onder staan. en sluit de pot goed af. 

Vanaf Augustus zijn de bessen mooi zwart geworden en rijp om te oogsten om ze vervolgens te verwerken tot Jam, siroop of chutney. Let wel op het eten van de rauwe bessen wil ik jullie afraden vanwege de al eerder genoemde stof sambunigrine. 

Op de vlier kan een paddenstoel groeien die Judasoor wordt genoemd dit is een van de weinige (eetbare) paddenstoelen die in de winter gevonden kan worden. Judasoor kun je gebruiken door bijvoorbeeld een soep.

 

Medicinaal

Aan de vlier worden diverse heilzame werkingen toegeschreven, al in het jaar 400 voor Christus, refereerde Hippocrates aan de vlier als zijn "medicijnkastje". De vlier is namelijk op ontzettend veel manieren te gebruiken. Aller eerst kun je een lekkere medicinale thee trekken van de vlierbloesem, deze thee verhoogt op een natuurlijke manier de algehele weerstand en is bij uitstek geschikt om te drinken bij griep en verkoudheid. Ook bij diverse infecties van de bovenste luchtwegen, zoals amandelontsteking bewijst deze thee goede diensten. De vlierbloesem heeft een zweet - en urinedrijvende werking. Dit zorgt ervoor dat het lichaam gereinigd wordt van ziekteverwekkers. Vlierbloesemthee heeft daarnaast ook nog een troostende en kalmerende werking. Vlier reinigt het bloed en stimuleert tevens de bloedvorming. De thee werkt daarnaast ook nog eens pijnstillend bij hoofdpijn en migraine. En als dat nog niet voldoende is zou het ook een preventieve werking tegen hooikorst te hebben. Vlierbloesemthee heeft op de huid de uitwerking dat de bloedvaatjes samentrekken, waardoor het nuttig kan zijn bij huid uitslag en couperose.

Van de bessen is een goed slaapdrankje te maken door 1 kilo bessen wijf te wrijven en dit samen met 250 gram suiker en een  1/2 theelepel kaneelpoeder 5 minuten te laten koken (goed roeren), doe dit heet in een fles zodat lucht dicht kan worden opgeslagen. Een klein glaasje voor het slapen gaan zou voldoende moeten zijn voor een goede nachtrust. Daarnaast kun je de vlierbessen gebruiken voor dezelfde doeleinden als de vlierbloesem, als extra helpen de bessen ook om reumatische klachten te verminderen en kunnen de gepureerde bessen op wonden aangebracht worden om het herstel te verspoedigen. Overigens zij ook de bladeren voor dit doeleinde te gebruiken ze brengen helpen bij kneuzingen, verstuikingen en wonden. 

 

Minder medicinaal maar wel erg handig is het om gekneusde bladeren bijeengebonden boven een deur of raam te hangen om muggen op afstand te houden, om deze reden worden ook kransen van vliertakken bij paarden om het hoofd gelegd om vliegen weg te houden.

 

Ik heb hier lang niet alle mogelijkheden van de vlier opgeschreven de mogelijkheden zijn eindeloos, wel wil ik nog een kwijt over het gebruik van de vlier, Wanneer thee van de vlierbloesem wordt getrokken bevat dit een etherische olie die een licht bedwelmende werking heeft neem dus niet te veel van deze heerlijke thee.